Wat is een gezond kantoor? En welke invloed heeft een gebouw op mensen die daarin verblijven? Hoe kunnen we de aandacht voor gezondheid in kantoren bevorderen? Over dergelijke vragen en mogelijke antwoorden hierop publiceerde de World Green Building Council, een wereldwijde organisatie die zich richt op duurzaamheids- en milieuvraagstukken in gebouwen, in 2014 een rapport over ‘gezondheid, welzijn en productiviteit in kantoren’. Inmiddels is het rapport door de Nederlandse tak van deze organisatie vertaald en bewerkt voor ons land. Hiermee wordt voor Nederland een aanzet gemaakt tot het hoger op de agenda zetten van gezondheid in duurzame gebouwen. Dat is winst. Toch had het wat ons betreft nog een stuk ‘groener’ mogen zijn. Want er is immers voldoende overtuigend bewijs van de positieve effecten van planten op onze gezondheid.

Gezondheid en duurzaamheid; twee kanten van een medaille

Gezondheid van werknemers is een belangrijk vraagstuk, zeker als je bedenkt dat personeelskosten 90% van de operationele kosten van een organisatie uitmaken. Mensen die zich niet prettig voelen in hun werkomgeving presteren minder goed. En dat kost geld. Maatregelen voor het verduurzamen van gebouwen blijken vaak ook positieve effecten te hebben op de gezondheid van werknemers. Aandacht voor gezondheid van werknemers kan een trigger zijn voor investeringen in duurzame en energiezuinige kantoren. Het loont dus de moeite beide vraagstukken in samenhang te bekijken en in samenhang op de agenda te plaatsen van ontwerpers, bouwers en gebruikers.

In het rapport ‘Gezondheid, welzijn en productiviteit in kantoren’ van de Dutch Green Building Council wordt aan de hand van een aantal gezondheidsgebieden inzicht gegeven in verschillende maatregelen die mogelijk zijn om kantoren gezonder te maken, worden cases uitgelicht en wordt verkend hoe gezondheid in gebouwen meetbaar kan worden gemaakt. Met als doel een raamwerk te bieden om te komen tot gebouwen die bijdragen aan de gezondheid, het welzijn en dus ook de productiviteit van mensen.

Luchtkwaliteit

Uit onderzoek is gebleken dat luchtkwaliteit van grote invloed is op het welzijn en de productiviteit van medewerkers. Een tekort aan frisse lucht, te veel verontreinigende stoffen en te hoge concentraties aan CO2 kunnen de productiviteit met wel 10% doen afnemen. In de meeste gevallen is een combinatie van natuurlijke ventilatie en mechanische klimaatbeheersing effectief om de luchtkwaliteit te verbeteren. Maar ook het kiezen voor emissiearme materialen en apparatuur, of producten die verontreinigende stoffen absorberen levert een belangrijke bijdrage. Ook planten en stromend water hebben een positieve invloed op het terugbrengen van verontreinigende stoffen en fijn stof in de lucht. In veel gebouwen worden inmiddels groene wanden of zelfs waterwanden geïnstalleerd. Deze zorgen voor een verbeterde luchtkwaliteit door geuren, stof en schadelijke stoffen te binden. Bovendien hebben ze ook esthetische waarde.

Water- en groenwand ADAC München. Ontworpen en gerealiseerd door Art Aqua.

Thermisch comfort

Mensen die het te warm of te koud hebben voelen zich onprettig en presteren minder goed. Daarom kan aandacht voor thermisch comfort een flinke productiviteitsimpuls betekenen. Daarbij blijkt van belang dat medewerkers zelf de temperatuur in hun werkomgeving kunnen beïnvloeden. Werknemers die een heel hoge mate van controle ervaren over hun binnenklimaat (de combinatie van thermisch binnenklimaat en luchtkwaliteit) schatten gemiddeld genomen in 6% productiever te zijn dan personen die ervaren totaal geen controle te hebben over hun binnenklimaat. Bovendien zijn ze tevredener over hun werkomgeving.

Binnenklimaat is te regelen door ramen die open kunnen, zonwering, het beperken van interne warmtelast door computers en andere apparaten en goede isolatie van muren, dak, en gevels.

(Dag)licht

Daglicht is van essentieel belang voor de gezondheid en het welzijn van mensen. De belangrijkste eigenschappen van daglicht zijn de voortdurende variatie in intensiteit, richting en kleur. Die variatie stuurt het bioritme van mensen, en dat stuurt weer andere belangrijke processen, zoals de hormoonhuishouding, stemmingen, alertheid en lichaamstemperatuur. En daarmee ook het al dan niet goed functioneren van mensen. Slechte daglichttoetreding, gecombineerd met een gebrek aan uitzicht blijken uit onderzoek de belangrijkste factoren te zijn voor ontevredenheid met de verlichtingsomstandigheden op de werkplek, maar ook voor ziekteverzuim. Met name ramen met een groen uitzicht, dus waar een verbinding met natuur mogelijk is, leveren productiviteitswinst op.

Om de voordelen van daglicht door het jaar heen zoveel mogelijk te kunnen benutten wordt steeds meer gewerkt met innovatieve regelsystemen van zonwering en (LED)kunstlicht. Dit levert ook weer energievoordelen op.

Akoestiek

De grootste storingsfactor binnen kantooromgevingen is een slechte akoestiek en dit heeft een bewezen sterke relatie met productiviteitsverlies. Bovendien kan dit leiden tot ziekteverzuim, het aanmaken van stresshormonen, verminderde werktevredenheid en onderlinge irritaties. Verstoringen door geluid verminderen het prestatievermogen zelfs nadat dit geluid is weggevallen. Daarom is een goed akoestisch ontwerp, dat is afgestemd op de verschillende activiteiten in een organisatie van belang, evenals het nemen van akoestiekbevorderende maatregelen zoals absorberende plafonds en materialen.

Interieur

Omgevingskwaliteit heeft invloed op hoe mensen zich voelen. Ook in een werkomgeving. Er zijn inmiddels aanwijzingen dat ‘Het Nieuwe Werken’ een organisatie weliswaar financiële voordelen door ruimte- en energiebesparing en flexibiliteit biedt doordat medewerkers plaats- en tijdonafhankelijk kunnen werken, maar ook nadelen oplevert voor de concentratie, privacy, creatieve samenwerking en het vertrouwen onder collega’s. Juist het kunnen ’personaliseren’ van de werkplek stelt mensen in staat hun eigen identiteit te laten zien en vermindert stress. Bovendien leiden diversiteit in een werkomgeving en aandacht voor ‘actief kantoordesign’ tot meer comfort, sociale interactie, creativiteit en innovatie. Plekken waar het mogelijk is te ontspannen of te bezinnen hebben aantoonbare positieve effecten op het psychologische welzijn, de fysieke gezondheid en productiviteit. Natuurlijke elementen binnen een omgeving zorgen ten slotte al binnen korte tijd voor het herstel van de alertheid en bevorderen pro-sociaal gedrag.

Voorbeelden van werkomgevingen die ontwikkeld zijn vanuit een holistisch perspectief op gezondheid zijn A Great Place to Work of het Healing Office concept van D/Dock, onder meer uitgewerkt in het kantoor van Google, Amsterdam.

Kantoor Google Amsterdam (bron: D/Dock)

Groenbeleving en uitzicht

Inmiddels blijkt uit vele onderzoeken dat (het kijken naar) natuur positieve effecten heeft op de gezondheid van mensen. Mensen vinden uitzicht op natuurlijke elementen zoals water, groen en lucht prettig. Het heeft lang geduurd voor dergelijke inzichten zijn vertaald naar bouwmethoden, architectuur, of wettelijke voorschriften, mede als gevolg van een gebrek aan uitwisseling van kennis tussen verschillende disciplines. Maar de laatste tijd komt er, vooral door ontwikkelingen in de zorgarchitectuur, steeds meer aandacht voor ‘biophilic design’; ontwerp dat gebaseerd is op de affiniteit die mensen hebben met natuur. Voorbeelden zijn rehabilitatiecentrum Groot Klimmendaal in Arnhem en de Chemotuin van Tergooi Ziekenhuis in Hilversum.

Tergooi ziekenhuis Chemotuin (bron: VANDERSALM-aim)

De laatste jaren komt er ook steeds meer onderbouwing voor het gebruik van planten voor het verbeteren van het welbevinden van mensen in gebouwen. Dit uit zich in de ontwikkeling en toepassing van groene wanden en extensieve groendaken, zowel vanuit het geboden uitzicht als vanuit de verbetering van de leefomgeving.

Look en feel

De ‘look & feel’ van een kantoor is niet alleen een kwestie van smaak, maar kan op een positieve manier bijdragen aan het gevoel van welzijn, comfort en effectiviteit in een werkomgeving. De ervaringen op individueel niveau of van verschillende groepen werknemers en culturele waarden kunnen wel aanzienlijk verschillen. In de door adviesorganisatie Terrapin Bright Green ontwikkelde ‘14 Patterns of Biophilic Design’ wordt de relatie beschreven tussen natuur, de menselijke biologie en de vormgeving van de gebouwde omgeving. Deze patronen, toegepast als ontwerpprincipes, zouden stress verminderen, zorgen voor meer creativiteit en helderheid van denken om zo ons welzijn en gezondheid te verbeteren.

Locatie

De locatie van het gebouw, de inrichting van de omgeving en de aanwezigheid van voorzieningen (op loop- en fietsafstand) hebben grote invloed op de beleving en het gedrag van de gebouwgebruikers en kunnen daarmee sterk bijdragen aan de prestaties van het bedrijf. Daarnaast hebben vormgeving, het niveau van onderhoud en het veiligheidsgevoel effect op de persoonlijke beleving van de publieke ruimte. De aanwezigheid van natuur in de publieke ruimte kan zorgen voor ontmoeting, ruimte om te recreëren, versterkt de binding tussen natuur en gebouw en verbetert de fysieke en mentale gezondheid van de gebruikers. Dit bevordert samenwerking, innovatie en onderlinge betrokkenheid. Een waardevolle locatie biedt dus meerwaarde voor de gebruikers. Een interessant voorbeeld hiervan is Park 2020 dat in Hoofddorp is ontwikkeld.

Meetbaar maken van gezondheid

Gezondheid, welzijn en productiviteit zijn samenhangende begrippen. Dit meetbaar te maken ten behoeve van de inrichting van ‘gezonde gebouwen’ is een complexe zaak. Veel bedrijven werken al met performance-indicatoren om de winstgevendheid te analyseren en te verbeteren. Voor het monitoren van gezondheid, welzijn en productiviteit kunnen indicatoren zoals ziekteverzuim, arbeidsmobiliteit, fysieke klachten en daarmee gepaard gaande kosten, etc. worden ontwikkeld, afgezet tegen de gebouwen. Essentieel is dan dat meetbare gegevens worden aangevuld met de beleving van de gebruikers van het gebouw. Dat is nieuw en vraagt nauwe samenwerking tussen facility management, HR management en de financiële afdeling van organisaties. Tenslotte heeft iedereen baat bij het investeren in een gezonde, productieve kantooromgeving.

Ons oordeel: gezonde gebouwen zijn niet alleen duurzaam maar vooral ook groen

Met dit rapport wordt voor Nederland een aanzet gemaakt tot het hoger op de agenda zetten van gezondheid in duurzame gebouwen. Dat is winst. In het rapport hier en daar wordt aandacht besteed aan biophilic design als mogelijke oplossing voor knelpunten op een aantal gezondheidsgebieden. Ook dat is winst, evenals het pleidooi voor meer uitwisseling van kennis tussen verschillende disciplines en voor het integraal op de agenda zetten van gezondheids- en duurzaamheidsvraagstukken. De beschreven voorbeelden van gezonde Nederlandse werkomgevingen zijn inspirerend en nodigen uit tot meer.

Maar er lijken ook kansen te zijn blijven liggen. Inmiddels is uit veel onderzoeken gebleken dat juist het benutten van de affiniteit van mensen met natuur prettige en gezonde werk- leef-, zorg- en woonomgevingen oplevert waar eenieder tot zijn recht komt. Gebruik van natuurlijke elementen, materialen en patronen, uitzicht op groen, en de aanwezigheid van planten in gebouwen dragen in belangrijke mate bij aan welzijn en gezondheid. Daarnaast heeft groen in, op en aan gebouwen een positief effect op klimaatbeheersing, luchtkwaliteit en energiehuishouding; belangrijke aandachtspunten als we het hebben over duurzaamheid. Bovendien is de natuur briljante inspiratiebron voor tal van technologische vernieuwingen, die ook weer kunnen bijdragen aan duurzame en gezonde gebouwen. Tot slot, een groen gebouw in een aantrekkelijke groene locatie stijgt in economische waarde. Zo snijdt het mes dus aan meerdere kanten.

Wat ons betreft hadden de principes van biophilic design dus dé basis mogen zijn van dit rapport en oplossingsrichting voor alle beschreven gezondheidsgebieden. De inspiratie daarvoor ligt immers voor het oprapen. Onder meer in het baanbrekende werk van bijvoorbeeld Stephen Kellert, het geciteerde en andere rapporten van Terrapin Bright Green en vooral ook het recente grootscheepse onderzoeksproject van Human Spaces waarover wij al eerder schreven. In dit laatste onderzoek zijn de voordelen van biophilic design, met name op het gebied van welzijn en productiviteit, onder de loep gelegd op basis van vragen aan 7600 kantoormedewerkers uit een 15-tal landen.

Het zou interessant kunnen zijn juist die bevindingen voor Nederland verder uit te diepen om zo te komen tot een agenda voor duurzame, gezonde én groene gebouwen. Wij werken daar graag aan mee. Er is immers nog een wereld te winnen.