Met ons gezonde verstand weten we het allemaal allang: natuur is goed voor mensen. We halen er frisse neuzen, maken er het hoofd leeg.. de uitdrukkingen spreken voor zich. De zorgsector dacht er vroeger net zo over. Kloosters en sanatoria werden juist in natuurlijke omgevingen geplaatst. De afgelopen 60 jaar echter is de zorg een heel andere weg ingeslagen: die van efficiëntie en optimale hygiëne. En daar past groen niet in. Gelukkig komt men hiervan terug. Er is nu namelijk niet alleen meer sprake van gezond verstand. Er ontstaat steeds meer bewijs dat groen en natuur goed is voor mensen, hen helpt genezen en gezond houdt.

Wat vertelt het bewijs?

Er is al jaren veel aandacht voor het toepassen van groen voor het welbevinden van patiënten vanuit de Planetree en Healing Environment beweging. Publicaties als Helende Helingen (Innovatienetwerk) en het toepassen van groen in ziekenhuizen (WUR: Agnes van de Berg) en recente onderzoeken vanuit TEEB door KPMG tonen aan dat groen een bewezen positief effect heeft op het herstelproces. Toch wordt er nog steeds heel weinig groen in ziekenhuizen gerealiseerd, of wordt vooral aandacht besteed aan de buitenruimte, zoals bij de nieuwbouw van Meander Medisch Centrum in Amersfoort of een stapje verder de nieuwbouw van Isala in Zwolle, hier wordt het groen naar glasoverkapte binnenruimtes gehaald. De groene ambities binnen sneuvelen vaak tijdens het proces. Hygiëne blijft daarbij het telkens weer gehoorde argument.

Isala Klinieken, Zwolle. Fotografie Norbert Waalboer.

Voor de toepassing van potplanten in ziekenhuizen is door de landelijke Werkgroep Infectie Preventie in 2005 een artikel met richtlijnen uitgebracht, die een vertaling zijn van de protocollen van het Center for Disease Control. In het artikel wordt geconcludeerd, dat voor afdelingen waar patiënten liggen met een normale afweer, er geen reden is tot het weren van planten. Op afdelingen waar patiënten liggen met een sterk gestoorde afweer wordt geadviseerd om geen planten toe te laten, omdat ieder mogelijk contact met potgrond, waar schimmels in voor kunnen komen, dient te worden vermeden.

De verschillende expertises moeten elkaar meer ontmoeten

Waar liggen de kansen voor groen, en welke problemen moeten er worden opgelost om tot realisatie in ziekenhuizen te komen?

Op 5 februari 2012 organiseerde het Knooppunt Bouwen met Groen in samenwerking met Prinses Maxima Centrum voor kinderoncologie het kennisatelier ‘Groen en hygiëne in ziekenhuizen’. Voor dit nieuw te bouwen kinderoncologisch centrum is een uitdagende groenambitie neergelegd. Bij het ontwerp van het centrum (door LIAG Architecten) stonden de patiënt en het gezin centraal, met een sterke focus op de lichamelijke en psychische ontwikkeling van het kind. Een belangrijk deel van het gebouw wordt daarom gericht op verblijven. Groen kan een belangrijk verbindend element tussen de verschillende delen van het gebouw vormen, de patiëntenkamers en de familieverblijven worden, en daarmee niet alleen het effect van groen versterken, maar ook de verschillende onderdelen van het centrum.

Een van de grootste problemen die moest worden opgelost is het ‘not invented here’ syndroom. Veel onderzoeken en adviezen met betrekking tot groen en hygiëne zijn benaderd vanuit één specifiek vakgebied of kennisveld en dus niet relevant genoeg voor aanpalende vakgebieden. Om een voor alle specialisten herkend antwoord op de vraag te kunnen vinden was een breed veld aan expertise aanwezig om over dit onderwerp van gedachten te wisselen:  een bouwmanager, een medisch specialist, een micro bioloog,  experts op het gebied van binnen- en buitengroen en natuurlijk een architect. Iedereen kijkt namelijk door zijn eigen bril, bezigt zijn eigen jargon en juist in de ontmoeting ontstaan nieuwe en goede huwelijken.

Over welke problemen hebben we het eigenlijk?

Allereerst zijn de mogelijke problemen en risico’s bij het toepassen van groen in een ziekenhuis in kaart gebracht. Hierbij wordt gekeken naar  groen buiten – en groen in het gebouw, mogelijk zelfs op de kamers;  Een paar uitspraken en conclusies uit deze meeting:

• De mens vormt  een groter risico dan groen of vuil van buiten.
  Voor micro organismen (per mens worden circa 37 miljoen micro-organismen per uur in de verblijfsruimte losgelaten) en virussen kan de mens in ziekenhuizen als grootste bron worden beschouwd.
• Mechanische ventilatie in een ziekenhuis kan veel problemen veroorzaken. Micro organismen in een ziekenhuis zijn vooral afkomstig van mensen en die zijn vaak ziek. Je krijgt dan een ophoping van micro organismen afkomstig van patiënten en gezondheidswerkers, waaronder pathogenen. Mechanische ventilatie kan tot gevolg hebben dat er in een ziekenhuis mogelijk een zeer ongezond microbieel ecosysteem kan ontstaan. Dit is deels ook een verklaring van de veelvuldig voorkomende onbedoelde en ongewenste ziekenhuisinfecties. Ziektekiemen/sporen in de lucht. Deze gedragen zich net als fijn stof en verspreiden zich via het ventilatiesysteem.
• Er bestaat wel degelijk allergie voor bepaalde planten, met name stuifmeel van bloeiende planten. Maar hier is prima op te selecteren. Een vakkundig interieurbeplanter en hovenier weet welke planten te vermijden.
• Vies water en vieze grond, die mee naar binnen komt van buiten kunnen gaan  schimmelen. Dit zie je bijvoorbeeld bij bloemen in een vaas die te lang staan.
• De schimmel Aspergillus is gevaarlijk als het gaat om een aangetast of  uitgeschakeld immuunsysteem bij kinderen. Deze schimmel bevindt zich onder andere in potgrond. Als een patiënt niet met de handen in de grond zit en de planten op een goede wijze worden gehouden dan hoeft dit geen groot probleem te zijn.

Groen wordt op twee manieren beleefd: als heilzaam, maar ook als onhygiënisch. Er moet bewust iets worden gedaan met de angsten die daarbij horen.

Welke oplossingen biedt groen voor deze problemen?

Aan de hand van de gestelde problemen zijn tijdens de sessie mogelijke oplossingen benoemd welke kansrijk kunnen zijn voor het toepassen van groen in ziekenhuizen, verdeeld tussen binnen- en buitenoplossingen kwamen de volgende oplossingen ter sprake:

Buitengroen

• Maak bij het buitengroen een onderscheid tussen zichtgroen en gebruiksgroen. Zichtgroen kan worden ingezet voor patiënten met een sterk verminderde weerstand en het gebruiksgroen kan ook een revalidatiefunctie vervullen.
• Het ziekenhuis heeft als visie om de ontwikkeling en het welzijn van de patiënt centraal te stellen. Revalidatie speelt een grote rol en groen past hier juist uitstekend bij. Veiligheid is daarbij een belangrijk aandachtspunt. Denk bijvoorbeeld aan de opklimbaarheid van groen.
• Beslissers moeten besluiten nemen over de aanvaardbare risico’s. Risico’s zijn er namelijk altijd, ook bij mechanische luchtventilatie.
• Buitengroen buiten het ziekenhuis kan, naast de recreatieve functie, ook functioneel ingezet kunnen worden om slechte luchtkwaliteit en/of geluidshinder als gevolg van de snelweg te verbeteren/af te schermen.

Samenvattend gaat het er bij het toepassen van buitengroen om de patiënt beter te maken en de randvoorwaarden te creëren voor een gezond en zo natuurlijk mogelijk binnenklimaat.

Binnengroen

Binnengroen is –nog meer dan buitengroen- in te zetten voor het verbeteren  van de luchtkwaliteit (zelfs richting verse buitenlucht kwaliteit) door de zuiverende werking van planten op fijn stof en ziektekiemen. Planten kunnen dus worden ingezet voor een beter klimaat in het ziekenhuis; er is minder airconditioning nodig als er een groen dak wordt gerealiseerd en groen kan dus ook gekoppeld worden met andere thema’s zoals energie en kostenbesparing. Zo kan groen bijvoorbeeld ingezet worden als luchtfilter, waardoor minder mechanische filtering nodig is.

Ga veel bewuster compartimenteren: welke doelgroepen mogen blootgesteld worden aan groen en welke niet? Kritische patiënten met een slechte of geen weerstand moet je niet in aanraking laten komen met planten. Deze doelgroep bevindt zich meestal in een apart deel van het gebouw waar al extra voorzorgsmaatregelen worden genomen om infectie te voorkomen en vormt op de hele ziekenhuispopulatie een vrij beperkte groep.

Samenvattend gaat het er bij binnengroen om dat groen kan worden ingezet om patiënten sneller te laten herstellen en vitaal te maken, door bij te dragen aan de verbetering van de luchtkwaliteit en de meer zachte waarden zoals het positieve effect van groen op het herstel.

Conclusies

De belangrijkste conclusie van de dag was dat er vanuit hygiëne oogpunt weinig bezwaren zijn tegen het toepassen van groen in een ziekenhuis en dat er integendeel voor een flink aantal echte problemen door groen echte oplossingen kunnen worden geboden.

Wat als belangrijkste faalfactor wordt gezien is het ontbreken van draagvlak. Beslissers en de Werkgroep Infectie Preventie moeten al vanaf een vroeg stadium betrokken worden in de planontwikkeling, en niet pas op het laatste moment. Hun goedkeuring is cruciaal voor het slagen van groen.

Daarnaast is het rekenen aan groene oplossingen belangrijk, inclusief onderhoud. Wat zijn de kosten, wat levert het op, en hoe wordt de kwaliteit geborgd? Deze kennis is op dit moment te weinig aanwezig in het ontwerptraject van een ziekenhuis of in de bouwketen als zodanig.

Om dit soort vraagstukken adequaat op te pakken en te borgen in het proces is meer samenwerking nodig tussen groen- en ontwerp/bouwprofessionals. Alleen door integraal samen te werken en al vanaf een vroeg stadium de groenexpert te betrekken kan groen geborgd worden in het ontwerp en is de kans van slagen groter.