Hoe kun je de belevingswereld van ouderen in zorgcomplexen vergroten? En hoe verbind je een geïsoleerd woonzorgcentrum meer met de wijk? Groen kan een sleutelfactor zijn, zo laat woonzorgcentrum Tolsteeg in Utrecht zien. Hier zijn een fraaie binnentuin en een productieve moestuin in nauwe samenwerking met vrijwilligers uit de wijk gerealiseerd.

Vanuit woonzorgcomplex Tolsteeg in Utrecht leefde al jaren de wens meer te doen met groen. Zoals vaak het geval is bij woonzorgcomplexen was het lastig dit te realiseren, en vooral te borgen. Maar al te vaak stranden goede ideeën omdat dit het initiatief is van 1 of 2 bewoners die of te oud worden om dit te kunnen voortzetten, of komen te overlijden. Ook wordt er vaak vanuit onderhoudsperspectief met argusogen naar groen gekeken.

Heldere doelen en borgen in grotere verbanden zijn belangrijk

Stichting Stadslandbouw Utrecht had hier een andere kijk op. Samen met Woningcorporatie Portaal en ouderenzorginstelling Axion Continu onderzochten zij de commerciële en sociale mogelijkheden voor het inzetten van productief groen (de verbouw van groente en kleinfruit) in delen van de openbare ruimte die onder druk staan of iets extra’s kunnen gebruiken. Met als doel het realiseren van een kwalitatief betere leefomgeving, een betere gezondheid van ouderen en een verhoogd rendement voor henzelf door een betere verhuurbaarheid van de woningen.

Problemen worden kansen

Voor het Tolsteegcomplex kwam al snel het idee om de overkapte binnenruimte te gebruiken. Deze stenige en kale restruimte tussen 2 galerijen, met alleen wat plastic planten ter decoratie, was al jaren een doorn in het oog van de bewoners. Omdat de glasoverkapte ruimte een uitdaging vormde op het gebied van licht en temperatuur liet Stadslandbouw Utrecht zich inspireren door het onderzoek Groen Licht voor de Ouderenzorg van Bouwen met Groen en Glas. Zij vroegen het Knooppunt Bouwen met Groen advies te geven in het onderzoeks- en ontwerptraject voor het realiseren van een eetbare binnentuin op deze plek. Deze verweving van groen en glas met een bestaand gebouw was een uitgelezen kans om de uitkomsten en kennis uit het onderzoek Groen Licht voor de Ouderenzorg in de praktijk te brengen.

Sociale binnentuin

De eerste uitkomsten waren niet hoopvol. De condities voor een eetbare binnentuin bleken lastig door de sterke temperatuurschommelingen door het jaar heen en het gebrek aan daglicht door de smalle ruimte. Maar de plek bood wel mogelijkheden voor een binnentuin met planten met een subtropisch karakter, als ruimte die uitnodigt tot activiteit en ontmoeting.

Inmiddels is het eerst zo ongezellige atrium van het woonzorgcentrum veranderd in een groene belevingsoase. Gebouweigenaar Portaal nam een deel van de financiering op zich. Een ontwerp werd gemaakt en een  groeiend leger van enthousiaste vrijwilligers heeft op buurtklusdagen geholpen de tuin aan te leggen.

Vooral voor ouderen die slecht ter been zijn en dus lastig op eigen gelegenheid buiten komen blijkt deze binnentuin een belangrijke sociale ontmoetingsplek. Zo wordt hun belevingswereld vergroot en het in beweging blijven gestimuleerd. Bovendien is de binnentuin een prettige plek om te verblijven. Begin 2015 is de nieuwe binnentuin geopend.

Eetbare buitentuin

Naast een binnentuin was er ook de wens om een deel van de buitenruimte te transformeren naar een moestuin waar groenten en kruiden gekweekt konden worden voor het restaurant van het ouderencomplex waar ook wijkbewoners welkom zijn om te komen eten. Stichting Stadslandbouw Utrecht begeleidde dit traject waarin met vrijwillige inzet van vertegenwoordigers uit de wijk de moestuin ‘De Tolsteegtuin’ is gerealiseerd. Door financiële ondersteuning van Axion Continue kon een tuinman in dienst worden genomen voor het dagelijkse onderhoud.

De bewoners worden actief betrokken in ontwerp en onderhoud van de tuin en kunnen ook eigen planten in de tuin zetten. Er worden ook zogenaamde ‘vergeten groentes’ gekweekt. Door actief bezig te zijn met verbouwen van voedsel komen mensen naar buiten en wordt onderling contact gestimuleerd. Zo kan ook de sociale interactie met de buurt worden vergroot. De meerwaarde van stadslandbouw ten opzichte van kijkgroen is dat je een sterke persoonlijke betrokkenheid met de omgeving kunt creëren en de herkomst van voedsel zichtbaar maakt, wat weer bijdraagt aan een gezonde levensstijl. Daarnaast stimuleert de tuin de bedrijvigheid ook op economisch niveau, bijvoorbeeld door de lokale verkoop van groente en fruit. Hiermee veranderen knelpunten in de openbare ruimte in kansen voor een florerende wijk.

Een proces van vallen en opstaan

De ontwikkeling van de Tolsteeg tuinen is een proces van vallen en opstaan gebleken waar een optimaal resultaat is bereikt met beperkte middelen. In de loop van een paar jaar tijd groeide het aantal betrokkenen van 10 naar ruim 80 mensen. Met z’n allen veranderden ze de Tolsteeg binnentuin van een stenig en onbehaaglijk atrium tot een binnentuin met subtropische planten en bomen, zitjes en een door groen omgeven oefenparcours voor ouderen. En werd de buitenruimte van een saai grasveld omgetoverd tot prachtige moestuin waar vele wijkbewoners en bewoners van het zorgcentrum elkaar ontmoeten.

Duidelijk is geworden dat dit soort projecten alleen tot een goed einde gebracht worden als groen als middel een duidelijke plek krijgt in het proces. Stichting Stadslandbouw Utrecht, met Anneke Moors als bevlogen trekker, heeft deze rol optimaal ingevuld en is blijven geloven in het project. Onderhoud is geborgd door het opzetten van de Stichting Tuinen van Tolsteeg.

Groen blijkt te verbinden, maar dat gaat nooit vanzelf.